نماد سایت آمود ابنیه

معماری معاصر ایران در دوره قاجار

معماری معاصر ایران – قسمت اول

در این مطلب به بررسی معماری معاصر ایران در دوره قاجار پرداخته ایم.

معماری معاصر ایران دوره ای جذاب ولی کمتر پرداخته شده است.

شاید علت آن تمایل معماری به معماری غرب باشد.

شاید مشاهده رمق های آخر معماری اصیل ایرانی بر پیکر شهرها یکی از دلایل آن باشد.

ولی شاید باید دوستانه تر به آن نگاه می کردیم و بکنیم.

معماری معاصر ایران به نظر نگارنده از جذاب ترین سبک های معماری ایران است.

چرا که علی الخصوص در شهر تهران و در بافت قدیمی هنوز زنده بوده و حتی کاربری دارد.

بررسی و مشاهده و سعی بر قبول کردن چرخش معماری ایرنی به سمت غرب شاید بتواند کمک کند طراحی اصیل معماری در ایران.

ولی سوالی اساسی مطرح است:

آیا معماری اصیل ایرانی جوابگوی نیازهای انسان امروزی است؟

با این مقاله خواندنی با عنوان معماری معاصر ایران در دوره قاجار با ما همراه باشید.

در سری های بعدی همین مقاله به بررسی معماری معاصر در دوره پهلوی اول و پهلوی دوم می پردازیم.

همجنین مطالعه مقاله معماری ایرانی اسلامی که کار ارزشمند دیگری از گروه آموزش شرکت آمود ابنیه هست توصیه می گردد.


 پیش گفتار:

 با شروع و پا گرفتن نهضت مدرن در غرب، در ايران نيز، گذشته از شئون سياسي و اجتماعي (كه جاي آن در اين مقال نمي‌گنجد)، عرصه هنر و معماري نيز از تأثيرات مدرنيسم بي‌نصيب نماند.

از آنجا كه ايران زادگاه انديشه مدرن نبود، و به علت تفاوت‌هاي ساختاري فكري و فرهنگي اصولاً نمي‌توانست چنين باشد،

اما به دليل تسلط بي‌چون و چراي دستاوردهاي آن كه بهره‌گيري از آنها اجتناب ناپذير مي‌نمود ،

انديشه مدرن در رويارويي با نظام فكري و آييني و ديني خاص ايران ، تلفيقي ناگزير ميان مدرنيسم و سنت را پديد آورد كه از اواخر سلطنت ناصرالدين شاه قاجار شروع شد ،

و در طول قرن پس از آن به ايجاد صورت‌هاي تازه‌اي در عرصه معماري انجاميد كه در شكل‌هاي معماري قاجاري ، رضا شاهي ، پيش از مدرن ، مدرن بين‌المللي ، بومي منطقه‌اي و حتي سنتي اما با فن‌آوري مدرن ، ارائه گرديد .

در سال‌هاي اخير نيز گونه‌هايي متفاوت از شيوه پست مدرن از نوع تاريخي تا ديكانستراكنش و جز اينها در معرض ديد قرار گرفت.

دراین مجال سعی شده است تمامی این جرایانات مورد بررسی اجمالی قرار گیرند.

برای شروع معماری معاصر ایران در دوره قاجار بررسی شده است.

معماری دوران قاجار :

تاریخ دو قرن اخیر ایران ، شامل تحولات اساسی در کلیه شئون زندگی ایرانیان و بالطبع معماری آنان است.

آنچه که در دوران حکومت سلسله قاجاریه مهم است، نخست نقش موثر ایلات و عشایر در سرنوشت ایران و پس از آن همزمانی آن با تحولات همه جانبه تمدن غرب است.

این تحولات که از رنسانس آغاز شد ، به مدرنیته انجامید و پیشرفت و قدرت غربیان را سبب شد و عاملی برای نفوذ وسلطه غربیان بر نقاط مختلف جهان ، ازجمله ایران ، گردید.

دوران نسبتا طولانی ساطنت قاجار(1304-1179 ه . ش ) که ابتدا از ایلات عمدتا ساکن در نواحی گرگان بوده اند و بعد از جنگها و کشمکشهای طولانی توانستند ، پادشاهی کوتاه سلسله زندیه را مغلوب سازند ، از جمله نمونه های بسط هنر ایلات بر شهرها می باشد.

معماری مردمی در دوران اولیه حکومت قاجاریه، در ادامه سنت، راه خود را طی می نمود،

ولی بتدریج ، با شکل گرفتن حکومت و با توجه یافتن حکومت به ایجاد روابط خارجی ، مظاهری از معماری  غرب ، به معماری حکومتی این دوره راه یافت.

خصوصا در دوران سلطنت ناصرالدین شاه که پنجاه سال به طول انجامید، سبب شد معماری حکومتی از ویژگی خاصی برخوردار گردد که آن را از دوره های قبل متمایز می ساخت.

به طورکلی می توان گفت ویژگیهای هنر ایلی در ترکیب با مدیریت هنری حکومتی خودکامه و متاثر از غرب ، درکنار مردمی سنتی که پاسدار ارزشهای خود بودند، مجموعا شیوه زندگی و تبلوری از هنر معماری بوجود آوردند که خاص دوران قاجار بوده و از ارزشهای هنری خاصی برخوردار است.

دراین جا، معماری دوران قاجار با چنین رویکردی مورد بررسی قرار می گیرد و بدین جهت نخست به بررسی تاثیرات فرهنگی ایلات قاجار بر معماری ایران و پس از آن به جنبه های هنری معماری قاجار، بویژه معماری حکومتی پرداخته می شود.

تاثیر هنر ایلات بر معماری معاصر ایران در دوره قاجار

مردم ساکن در سرزمین پهناور ایران را اقوام و ایلهای مختلفی تشکبل داده اند که همواره ودر زمینه های مختلف توانسته اند به نوعی هم بستگی که بیشتر به خاطر دفاع از موجودیت خود در برابر بیگانگان بوده است، نائل گشته و حکومت مقتدری را بوجود آورند .

به همین دلیل در این پهنه همواره با دو نوع هنر مواجه هستیم:

یکی هنر ساده اقوام یا روستائیان و دیگری هنر پیچیده تر قوام یافته تر شهرنشینان.

اگر قالی و گلیم و گبه را بتوان نمونه ای از این دو هنر مثال زد ،

با توجه به جنبه های هنری وبدون هیچ نوع ارزش گذاری ،

قالی هنر شهر متمدن و گبه یا گلیم هنر ایلات و روستاها بوده است.

در مواردی که سلسله ها به مدت قابل ملاحظه ای حکومت کرده اند ، توانسته اند ، هنر و معماری صاحب سبک و هویت بوجود آورند و آن را به ایلات و روستاها نیز تسری دهند.

ایل قاجار ابتدا از هنر خطه خراسان بویژه هنر تیموریان به عنوان سبک هنری ایلات آن منطقه تاثیر گرفت .

لذا تاثیرات هنر این منطقه را ، بویژه در عناصر ترئینی و نقوش در معماری دوران قاجار می بینیم .

نقاشی صحنه های شکار ، اجرای سمبل شیر و خورشید و اشکال فیگوراتیو و کاربرد رنگهای زرد و قرمز کاشی کاری ها و عناصر تزئبنی را از مصادیق تاثیرات هنر ایلات بر معماری دوران قاجار می توان شمرد.

در ساختار ایلها و عشایر سنتی ، رئیس ایل در راس بوده و فرمانروای بلامنازع است.

در ساختار اجتماعی دوران قاجار نیز ریاست قبیله جای خود را به ریاست حکومت داده و حکومت خود ، سفارش دهنده معماری است.

زمینه های هنری حاصل از استیلای قاجاریان بتدریج در نسلهای بعدی ، به هویتی بدل شد که در دوران پادشاهی نظیر ناصرالدین شاه که خود فردی علاقه مند و صاحب عقیده و سلیقه است به رونق معماری منجر شده و آثار با ارزش از آن زمان به یادگار می گذارد.

چگونگی روند نفوذ هنر معماری اروپائیان به ایران

معماری معاصر ایران در دوره قاجار متاثر از معماری اروپائیان بود.

از دوران صفویه که دولت عثمانی به دشمنی با اروپا و ایران پرداخت، توجه اروپائیان به ایران به عنوان نیروی متخاصم عثمانی جلب شد.

تقویت ایران به نفوذ اروپائیان انجامید و تعامل فرهنگی و هنری در پی داشت.

حتی نقاشانی به ایران آمدند ولی هیچگونه ساختمانی در ایران بدست آنها ساخته نشد و با وضع مطلوبی این بده بستان صورت گرفت.

در زمان فتحعلیشاه خصوصا در طی جنگهای 30 ساله با روسیه تزاری ، بسیاری از مورخین و فلاسفه معاصر ایران بر این عقیده اند که آنچه لرزه بر ارکان جامعه ایران وارد نمود و ما را از خود بیرون آورد و باعث شوک شدید فکری در ما گردید ، مواجهه قهر آمیز ما با تجهیزات مدرن بود.

در حالیکه فتحعلیشاه هنوز در بی خبری و غرور خود به سر می برد عباس میرزا که خود در جنگ درگیر بود به ضعف و عقب ماندگی فنی و علمی ایران پی برد.

ابتدا از راس هرم حکومتی و بعد روشنفکران اراده بر این شد که انتقال وجوه مختلف مدرنیته به ایران انجام شود.

در نتیجه انتقال نیروی انسانی از ایران به اروپا و بالعکس بدین منظور به وجود آمد.

انتقال فرهنگ و هنر اروپائی از طریق این رفت و آمدها پدیدار گشت و اینطور تصور شد که ظواهر فرهنگی می تواند این نقیصه را جبران کند.

این روند در زمان ناصرالدین شاه روشی معمول گشت.

حتی مراجعه کنندگان به فرنگ کارت پستالهائی که از معماری غربی داشتند را جهت ساختن به معماران ایرانی جهت الگو برداری سفارش می دادند.

سفرهای ناصرالدین شاه به فرنگ و مواجهه با ساختمانهای آنجا مانند برج ایفل وی را به شگفتی وا می داشت.

معمارانی به ایران و ایرانیانی برای تحصیل معماری به اروپا رفتند.

این روند تا کنون ادامه دارد وبرای بعضی ها کارت پستالهای آن دوره مجلات کنونی معماری هستند که از آنجا به ایران می آید.

تا آغاز دوره سلطنت ناصرالدین شاه هیچگونه اثر مهمی از معماری فرنگی دیده نمی شود.

ولی در پایان این دوره بیشتر ساختمانها به این سبک ساخته می شد و از افتخارات محسوب می گردید.

بطوریکه اعتمادالسلطنه در توصیف عمارت شمس العماره در کتاب ماثرالاثار چنین می نویسد :

کوشک معروف به شمس العماره; از عظایم آثار این شهریار و امتیازاتش بر جمیع ابنیه تهران (وبلکه ایران) اظهر من الشمس است و مشتمل بر طبقات پنجگانه است.

این یادگار بزرگوار به دستیاری دوستعلی خان معیرالممالک به سبک قصور وعمارت فرنگستان طرح ریزی و ساخته و پرداخته شده است.

معماری قاجار

معماری قاجار در دو مقوله معماری سنتی و حکومتی قابل بررسی بوده و بناهای شاخص آن به طور جداگانه قابل تامل هستند که اینک به اجمال بدانها می پردازیم :

معماری سنتی

معماری سنتی دوران قاجار را نمی توان به طور مطلق متعلق به این دوران دانست.

به نظر می آید ، معماران سنتی که بر اساس روش استاد و شاگردی تجربیات خود را منتقل کرده راه پیشینیان را ادامه داده اند و سفارش دهندگان حکومتی و محلی تنها به طریقی بر این راه صحه گذاشته اند.

معماری سنتی از نظر شکل، ساختار و مفهوم ، نسل اندر نسل به تبعیت از گذشتگان اجرا شده و منبع الهام آن میراث گذشته بوده است.

مسجد امام (شاه سابق)، مدرسه مروی، دو نمونه از معماری سنتی در تهران و خانه های سنتی ، بازارها و تیمچه ها در شهرهای کاشان، یزد و اصفهان، از نمونه های با ارزش معماری سنتی ایران در دوران قاجار هستند.

در همین دوران است که اندیشه ملی گرایی یکی از جریانهای مشروطه کم کم در معماری نفوذ مي‌كند.

اولين نمونه آن در طاق نصرت تاجگذاري احمد‌شاه با الگو ‌برداري از عناصر به كار رفته در تخت ‌جمشيد ظهور مي‌يابد.

يكي ديگر از ويژگي‌هاي اين دوره پايين آمدن كيفيت اجراي ابنيه است.

بايد دلايل آن را در نياز فزاينده به ساخت و ساز و نارسايي در نيروي متخصص و ماهر جستجو كرد.

گفته مي‌شود كاشي‌هاي به كار رفته در اين زمان ، بدترين نوع در طول تاريخ كاشي ايران است.

معماری حکومتی

در دوران حکومت سلسله قاجاریه، ساختمانهایی که برای امرای حکومت،اشراف و صاحب منصبان ساخته شدند، از روحیه خاص برخوردار بودند.

در اين دوره با وجود نظام جديد اداري به شيوه اروپايي ، دولتمردان كه عمدتاً صاحب منصب بودند و در ديوانخانه (ميهمانخانه بخش بيروني) به رتق و فتق امور مي‌پرداختند، كم‌ كم پنجره‌هايي را از كناره‌هاي بيروني منازل خود به كوچه‌ها مي‌گشايند و به اين ترتيب زمينه‌هاي تبديل معماري درون گراي ايراني به يك معماري برون گرا فراهم مي‌گردد .

براي درك تفكرات غالب در اين زمان به نقل مطلبي از ممتحن‌الدوله مي‌پردازيم.

وي پس از آن كه نقشه‌هاي مربوط به وزارتخانه‌هاي ميدان ارگ را آماده مي‌كند و به چند تن از مهندسين خارجي مقيم ايران عرضه مي‌كند ، چنين مي‌نويسد :

” همه مهندسان نقشه‌هاي بنده را به دقت كامل رسيدگي و تصديق كردند كه مثل طرح يكي از بناهاي بسيار زيبا و عالي اروپا كشيده شده است.”

دراین مورد می توان به طور خاص به بناهایی که در زمان حکومت ناصرالدین شاه احداث شدند اشاره کرد.

معماری دوران ناصرالدین شاه

عصر ناصری،یکی از شاخص ترین دوره ها در معماری و شهر سازی قاجارها بود.

نخست آنکه دوره سلطنت پنجاه ساله ناصرالدین شاه بیش از یک سوم کل دوره حکومت قاجاریه را شامل می شد.

در طی آن زمان، مملکت دریک آرامش نسبی قرار داشت.

محمدخان قاجار،فتحعلی شاه و محمدشاه هریک جنگهای بسیاری با نیروهای متخاصم داخلی و خارجی داشتند.

دیگر آنکه دراین دوره شهر به سرعت گسترش یافت.

حصار قدیم طهماسبی برچیده شد و حصار جدید ناصری جای آن را گرفت.

مساجد و مدارس قدیمی بسیار مرمت گردیدند و بناهای جدیدی چون دارالفنون وتکیه دولت احداث شدند.

کاخهای بسیاری به دستور ناصرالدین شاه احداث شد و تقریبا تمام کاخهای قدیمی به امر وی مرمت یا بازسازی گردید.

کاخها و بناهای مهم حکومتی که دراین دوره ساخته شده اند از نظر الهام،شکل کالبدی و نوع تزئینات متفاوت از ساختمانهای دورههای قبلی است.

درحقیقت دراین دوره،گونه ای معماری ظاهر می شود که در معماری سرزمین ما سابقه نداشته است.

آنچه دراین بناها به چشم می خورد، تلفیقی از عناصر معماری سنتی و نئوکلاسیک غرب است که به ساختمانها روحیه التقاطی می دهند.

دراین رابطه می توان به استفاده از عناصری چون ساعت، سقف شیبدارفلزی، ستونهای فرنگی، پله در محور ساختمان و شاخص کردن پیشانی ساختمان با اقتباس از فرمهای غربی درکنار تزئینات فراوان با سمبل ها وعناصر برگرفته ازهنر ایلات و تیموریان درکاشی کاری و گچبری اشاره نمود.

در ادامه بررسی معماری معاصر ایران در دوره قاجار به معرفی چند بنای شاخص می پردازیم.

بناهای شاخص معماری حکومتی

دراینجا باتوجه به تعدد بناهای حکومتی دوره قاجار،تنها به معرفی بناهای شاخصی که از کیفیت هنری خاص برخوردار هستند می پردازیم.

مدرسه دارالفنون     

این مدرسه که اهمیت تاریخی آن به دلیل همت امیرکبیر در تاسیس آن و استفاده از عناصر فرنگی درنمای آن است، درزمان ناصرالدین شاه ساخته شد.

این مدرسه ازنظر کالبد فیزیکی و روحیه و جنبه های هنری، ارزش خاصی در مقایسه با معماری مدارس سنتی ایران ندارد.

پلان آن به صورت حیاط مرکزی بوده ولیکن به دلیل تدریس علوم جدید با شیوه های آموزش اروپایی برای نخستین بار در ایران و همچنین نفوذ معماری فرنگی از اهمیت خاصی برخوردار است.

معمار آن میرزا رضا مهندس باشی، از محصلینی بود که در زمان فتحعلی شاه جهت آموختن فنون مهندسی نظامی و قلعه سازی به انگلستان فرستاده شد و با معماری و فن ساختمان به خوبی آشنا بود.

در معماری دارالفنون از عناصری نظیر قوسهای نیم دایره رومی، ستونهای فرنگی، ساعت و سقف شیبدار استفاده شده است.

مجموعه کاخ گلستان

مجموعه کاخ گلستان که تاریخچه آن به دوره شاه طهماسب اول صفوی پس از کشیدن حصار به دور شهر تهران برمی گردد، محل اقامت پادشاهان صفوی بوده و گسترش آن در زمان کریم خان زند که قرار بود تهران رابه پایتختی انتخاب کند،صورت گرفت.

بنای عمارت دیوان خانه که مراسم سلام و بار عام طبقات مختلف مردم د رآنجا انجام می شد و ساختمان خلوت کریم خانی در زمان صدارت کریم خان در ارگ ساخته شده است.

این کاخ مانند بسیاری از کاخهای کشورهای جهان خصوصا کشورهای جهان سوم که سلسله پادشاهان نسل اندر نسل درآنها دخل و تصرف می کردند، از فرمهای متنوعی تشکیل شده و زیبایی آن درنفیس بودن وعظمت آن است.

با دگرگونیها و توسعه همه جانبه ارگ که در زمان ناصرالدین شاه صورت گرفت، بعضی از محوطه های قدیمی این مجموعه تخریب شده و بناهای جدیدی درآن اضافه شدند.

ازجمله ساختمانهایی که دردوران ناصرالدین شاه به مجموعه کاخ گلستان اضافه شد،می توان به موارد زیر اشاره کرد:

عمارت شمس العماره (84-1282 ه.ق)،

تکیه دولت(1285 ه.ق)،

تالارموزه(94-1291 ه.ق)،

عمارت حرمخانه(1300 ه.ق)،

سردرشمس العماره(1303 ه.ق)،

عمارت خوابگاه(1304-1291 ه.ق)

کاخ ابیض(9-1306 ه.ق)

تکیه دولت

این ساختمان،بزرگترین بنای عمومی بود که به دستور ناصرالدین شاه احداث گردید.

این بنا درنوع خود بی نظیر بوده و شاید اولین آمفی تئاتر ایرانی بوده باشد که عموم مردم از آن استفاده می کردند.

به سبک غربی ولی با روحیه ایرانی ساخته شده و مراسم تعزیه و عزاداری در آن انجام می شد و متاسفانه امروزه اثری ازآن باقی نمانده است.

 

 

مجموعه سپهسالار

مجموعه سپهسالار درشمال شرقی دارالخلافه ناصری در باغ بزرگی نزدیک مجموعه گلستان احداث شده بود.

متعلق به میرزاحسین خان سپهسالار مدیر باکفایت ناصرالدین شاه بود و بنای آن توسط میرزا مهدی خان شقاقی که از تحصیل کردگان اروپا و مدرسه معماری فرانسه بود، ساخته شد.

این مجموعه ارزش هنری و ظرافت خاصی دارد و عناصر فرنگی در آن نسبتا خوب به کار گرفته شده اند.

مسجد-مدرسه سپهسالار

وزیر اعظم ناصرالدین شاه میرزا حسین خان سپهسالار در سال 1296 ه.ق از اموال شخصی خود، همت به ساخت این مسجدعظیم نمود.

همانند کاخ سپهسالار معمار این بنا، میرزامهدی خان شقاقی بوده و مجری آن استاد حسن معماربود.

استاد لرزاده نیز، کاشیکاریهای این بنا را انجام داده است.

این مسجد که ساختمان آن در سال 1296 (ه.ق)پایان یافت، به صورت چهارایوانی و به سبک سنتی ساخته شد.

گفته شده که درآن ازمعماری عثمانی وتزئینات غربی الهام گرفته شده است.

این مسجد از نظر زیبایی و وسعت و متانت بی شک از شاهکارهای مساجد ایران است که جزو آثار معماری معاصر ایران در دوره قاجار می باشد.

استفاده ازساعت و تعدادی قوس نیم دایره ای ازنفوذ معماری غرب در این بنا خبر می دهد که به خوبی در آن به کار گرفته شده است.

عمارت شمس العماره

این بنا مرتفع ترین عمارت ساخته شده در ارگ حکومتی است.

ناصرالدین شاه از بالای آن به دیدن شهر می پرداخته و درسال 1282 (ه.ق) ساخته شد.

ظاهرا ایده آن به سبب علاقه پادشاه به ساختمانهای اروپایی از روی تصاویر ساختمانهای فرنگی اخذ شده و بیشتر جنبه تشریفاتی داشته است.

درسالنهای این ساختمان از مقامات پذیرایی می شده و تزئینات زیادی در آنها است.

کلاه فرنگی، ساعت و ارتفاع این بنای غیرمذهبی شباهت ریادی به ساختمانهای اروپایی را در ذهن تداعی می کند ولی در عین حال بنا، بی شباهت به مرتفع ترین کاخ صفویه یعنی کاخ عالی قاپو نیست.

و شاید برای رقابت با کاخهای صفویه ساخته شده باشد.

در مجموع عمارت شمس العماره به خاطرعظمت و شاخص بودن و ظرافتهای خاص خود در تلفیق معماری فرنگی و سنتی زیبا و با ارزش قلمداد می شود.

سری بعدی همین مقاله به بررسی معماری معاصر دوره پهلوی اول و دوم می پردازد.

معماری معاصر ایران در دوره پهلوی اول

معماری معاصر ایران در دوره پهلوی دوم


همچنین مطالعه مطالب زیر به شما توصیه می گردد:

آموزش اتوکد فقط در 3 ساعت-قسمت اول

ويژگي هاي معماري ايراني اسلامي-قسمت اول

آموزش محاسبه حد 60 درصد زمین

خروج از نسخه موبایل