مراجعه سریع به عناوین مطلب

معماری معاصر ایران در دوره پهلوی اول

در این مطلب به بررسی معماری معاصر ایران در دوره پهلوی اول پرداخته ایم.

در سری اول این مقاله معماری معاصر ایران در دوره قاجار را بررسی کردیم.

معماری معاصر ایران دوره ای جذاب ولی کمتر پرداخته شده است.

شاید علت آن تمایل معماری به معماری غرب باشد.

شاید مشاهده رمق های آخر معماری اصیل ایرانی بر پیکر شهرها یکی از دلایل آن باشد.

ولی شاید باید دوستانه تر به آن نگاه می کردیم و بکنیم.

معماری معاصر ایران به نظر نگارنده از جذاب ترین سبک های معماری ایران است.

چرا که علی الخصوص در شهر تهران و در بافت قدیمی هنوز زنده بوده و حتی کاربری دارد.

بررسی و مشاهده و سعی بر قبول کردن چرخش معماری ایرنی به سمت غرب شاید بتواند کمک کند به طراحی اصیل معماری در ایران.

ولی سوالی اساسی مطرح است:

آیا معماری اصیل ایرانی با فرم سابق جوابگوی نیازهای انسان امروزی است؟

با این مقاله خواندنی با عنوان معماری معاصر ایران در دوره پهلوی اول با ما همراه باشید.

در سری بعدی همین مقاله به بررسی معماری در دوره پهلوی دوم می پردازیم.

همجنین مطالعه مقاله معماری ایرانی اسلامی که کار ارزشمند دیگری از گروه آموزش شرکت آمود ابنیه هست توصیه می گردد.


معماری معاصر ایران در دوره پهلوی اول

عناصر معماری  _ شهری

سالهای 1299 تا 1320 سالهای تغییر و تحولهای عمده و بنیانی در ساختار سیاسی اجتماعی و فرهنگی است.

متعاقب آن در معماری و شهر سازی تاثیر پذیریهای گوناگون و بی سابقه رخ می دهد.

در یک طبقه بندی نسبتا  کلی بیشتر به آن ویژگیهای دوره بیست ساله پرداخته می شود که متاثر از تحولات  فکری ، دگرگونی اساسی پیدا کردند.

الف : برون گرایی

برون گرایی از معماری معاصر ایران در دوره پهلوی اول شروع شد.

شاید از بزرگ ترین و قدیمی ترین مشخصه های معماری گذشته ایران که آن را از دیگر مکتبها – به ویژه سبکهای معماری غربی – متمایز  می سازد  پدیده  برون گرایی  است.

این ویژگی که یا به دلیل  وضع جغرافیایی خاص بسیاری از مناطق ایران ، یعنی خشکی ، بادهای مختلف  ، شنهای  روان و …  که امکان  ساخت بناهای  برون گرا  نبود، وجود داشته است؛

یا اینکه  به خاطر عدم امنیت  و با توجه  به امنیت و نیز محرمیت، یک معماری درون گرا  شده است،

چنان وسیع بوده است که به عنوان  یک اصل انکار ناپذیر  رعایت شده است.

اگر پذیرفته شود که اهمیت  فرهنگی _ اجتماعی  و به عبارتی  موضوع اعتقادی این پدیده به مرور زمان بر درجه امنیتی  آن اولویت پیدا کرده و این امر بیشتر در حوزه عمومی  و سکونتی  رایج شده است،

نباید  نادیده  گرفت که در آثار مهم معماری نظیر مساجد و متعلقات آن و نیز کوشک و باغ توجه به معماری برون گرا هم وجود داشته است.

معماری برون گرا، با قرار دادن عناصر و اندامهای معماری در حول یک حیاط، ارتباط مستقیم بنا را به داخل (حیاط) برقرار و ارتباط  آن را با بیرون،

با بکارگیری دیوارهای بلند بنا جدا ساخته و تنها فضای ارتباطی داخل با خارج به وسیله هشتی و درب ورودی انجام می شود.

شکل گیری و حضور این پدیده کهن در معماری ایران قاطعانه تا پایان دوره قاجار  ادامه داشت.

اولین بناهای حکومتی و یا دولتی اواخر  قاجار و نیز تحولات عقیدتی و اجتماعی در آغاز دوره پهلوی اول،

مهم ترین خصلت معماری  گذشته ایران را نیز تغییر داد و بناها در همه حوزه ها و دسته بندیهای ساختمانی  به ناگهان از درون به بیرون چرخش داده شدند.

این گردش به طوری بنیادین بر دیگر  عناصر معماری ایران و پیدایش مواردی جدید در حوزه معماری و شهر سازی نظیر خیابانها، کوچه ها، پنجره ها، نماها و به عبارتی فضاهای تازه و نوین تاثیر گذاشت.

بنابراین پدیده برون گرایی نخست در اندیشه ها شکل گرفت،

و متعاقب آن و بنا به نیازهای خواسته یا نا خواسته  و در نهایت با پذیرش به معماری و ایجاد بناهای شهری نوین سرایت نمود.

اولین ساختمانهای بزرگ و مهم شهر نظیر شهربانی، شهرداری، وزارتخانه ها، بانکها و مراکز تجاری در راسته خیابانها به نمایش  فعالیت  و رفتارهای خود پرداختند که پیش از این در درون  انجام  می شد.

این نهضت نمایشی علاوه بر اینکه فضای بیرونی را فعال تر، زنده تر، شلوغ تر و متنوع تر ساخت به سرعت در بافت شهری و حوزه مسکونی نیز وارد شد.

بافت شهرها به گونه ای در آمد  که اگر چه دیر یا زود انجام می گردید، اما بی پروا  و گستاخانه  صورت گرفت.

تحول برون گرایی درمعماری، همچون اندیشه و تفکر برون گرایی در ساحت سیاسی و اجتماعی از در مصالحه و نگرش گام به گام و تطبیقی وارد نشد،

بلکه با این نظر که هر آنچه هست مایه عقب ماندگی است نفرت انگیز تلقی گردید.

حصار ناصری به مثابه نماد درون گرایی در شهر سازی کهن فرو ریخت،

در حالی که هیچگونه  مانعی برای توسعه شهر و گرایش  برون گرایانه  نبود.

دروازه های شهر تهران که همچون تنها ورودی خانه ها، یگانه نقاط  ارتباطی داخل و خارج شهر بودند ویران گشت،

چرا که  اول به عنوان میراثی از نظام (به نظر پهلوی) منحط گذشته یعنی قاجار،

و دیگر به عنوان  شباهت مذهبی گونه آنها دو نماد آشکار آن بود،

در صورتی که می توانست مظهر تحول و گذر از یک دوره به دوره ای دیگر باشد و چرخه  تاریخی را در آینه معماری به قضاوت  بگذارد.

باید توجه داشت مدرنیته ای که پهلوی به آن می بالید توسط شاهان قاجار علی الخصوص ناصرالدین شاه که شاهی لایق بود انجام گرفت.

برون گرایی شاخص ترین پدیده معماری در دوره  پهلوی اول بود که یا به دلایل  گوناگون و سریع تحولات این دوره نخواست خود را با درون گرایی معماری گذشته ایران  تطبیق دهد،

و یا معماری سنتی ایران نتوانست خود را با این پدیده همگام گرداند.

پدیده ای که زاییده تفکر مدرن و پیوند خورده با فرآنید تجدد گرایانه بود.

ب : پلان

اگر معماری معاصر ایران در دوره قاجاریه، نخستین تغییرات را در عناصر تزیینی و ظاهری بنا به خود گرفت،

و گامهای این تاثیر پذیری را به آرامی و با تلفیقی متناسب برداشت و این تغییر کمترین تاثیر را در پلان ونقشه معماری  آن داشت،

در دوره پهلوی اول  بر عکس، بیشترین تاثیرات و شاید شدیدترین تغییرات در حوزه پلان بنا صورت گرفت.

به دلیل حضور سریع و بدون وقفه عملکرد های جدید در معماری،

پلانها عینا و بدون تطبیق محلی و فرهنگی وارد حوزه معماری ایران گردید،

و رشد این پدیده بدون پیشینه، بیشتر در حوزه آموزشی نظیر مدارس و دانشگاهها و حوزه ادارای و حکومتی  نظیر وزارتخانه ها، پست، شهرداری، شهربانی و بانکها صورت پذیرفت،

پدیده ای که به طور کامل از غرب وارد معماری ایران شد .

در این دوره چنانچه ظاهر بناها، بعضا توانست عناصر گذشته معماری را به خود بگیرد،

ولی داخل بنا نتوانست روابط فضایی پیشین را در خود جای دهد.

در این میان پله ها و راهروها از اهمیتی بالا در تنظیم روابط و عملکرد فضاهای داخلی برخوردار شدند و عناصر دیگر نظیر آب، آب نما، باغچه و گیاه به بیرون ساختمان کشانده شدند.

ساختمان، بسته به عملکرد و مقیاس آنها به دو یا چند هال تقسیم شدند،

که راهروهای طویل ویکنواخت با اتاقهای فراوان در طرفین از ویژگیهای اصلی آن شد.

ویژگی فوق را در پلانهای معماری دوره پهلوی اول می توان از فضای کارخانه ها تا کاخها  دید،

و این خصوصیات در کوچک ترین واحد آن مثل دبستانها تا بزرگترین آنها نظیر وزارت دارایی ، وزارت خارجه ، وزارت جنگ {دفاع } وبنای بزرگ شهربانی آشکارا مشهود است.

پدیده برون گرایی در معماری معاصر باعث گردید کارکرد بناهای سنتی را که با قرارگیری یک حیاط مرکزی در وسط به شکل شعاعی عمل مکرد،

به پلانی تبدیل نماید که فعالیت هایش توسط راهروها و به شکل  خطی صورت بگیرد.

راهروها طولانی ترین فضاهایی بودند که در یک مکان بسته تاکنون _ درمعماری ایران _به وجود  آمده بودند و تنها وظیفه آنها نقش عملکردی _ ارتباطی با نه چندان  جذابیت  فضایی _معماری بود.

از طرف دیگر  پلکان داخلی بناها که قبل از دوره معاصر از ارزش فضایی  و مکانی کمتری نسبت به دیگر فضاهای داخلی برخوردار بود.

این ویژگی در تمامی بناها از خانه ها تا مساجد و کاخها ( نظیر کاخ عالی قاپو ) وجود داشت.

بنابراین پله ها به فضایی بزرگ، چشمگیر و تشریفاتی بدل گردید.

از نظر ترکیب بندی فضاها، مکانی مهم، با ارزش و قابل دسترسی سریع را به خود اختصاص داد.

بهترین نمونه های استفاده از پلکان وسیع داخلی در بناهای این دوره را می توان در مجموعه بناهای،

شهرداریها، شهربانیها و به طور کلی در بناهای اداری بزرگ، پر رفت و آمد و حجیم همچون ساختمان دارایی  ساری مشاهده کرد،

ضمن اینکه، جنبه تشریفاتی و شاهانه آنها در کاخهای  مختلف از جمله کاخ سفید سعد آباد تهران و کاخ میان پشته بندر انزلی ساخته شد.

شکل غالب پلکانهای داخلی بناها یا به گونه ای هستند که در ابتدا با پلکان عریض شروع و سپس در ادامه و در محل پا گرد به دو پلکان در طرفین تقسیم می گردند،

و یا از ابتدا با دو پلکان از طرفین که معمولا به شکل حلزونی و بدون پاگرد ساخته شده اند که تمامی این شکل از پله ها از معماری اروپایی به ایران وارد گشت.

اما بهره گیری از پله ها، تنها محدود به داخل بناها نبود.

پردازش شکوه آمیز و عظمت آفرینی به بناها ، به کارگیری  پلکان را در قبل از ورود به ساختمان ضرورت  بخشید.

معماری معاصر ایران در دوره پهلوی اول

ساختمانهای مهم این دوره نظیر دو ساختمان کاخ بابل (ریاست و کتابخانه دانشکده پزشکی فعلی) و شهرداری بهشهر به گونه ای که زیبنده مقیاس و بزرگی ورودیهای رفیع آنها بود، از این ویژگی غیر سنتی در معماری بهره جستند.

قابل توجه ترین این پلکانها در ورودی بناهای این دوره برای ساختمان بزرگ شهر بانی (مجموعه  باغ ملی) پدید آمد،

که برخلاف شکل وارداتی و اروپایی آن توانست با بهره از معماری باستانی و اقتباس از پلکان تخت جمشید و کاخهای باستانی ایران باشد.

پ : ساخت مواد و مصالح

نمونه های متعدد بناهای دوره پهلوی اول به ویژه آثاری که در دهه اول ساخته شدند،

نشان می دهد که ساخت آنها ترکیبی از مواد و مصالح مختلف است.

این مصالح ساختمانی شامل کاشی، آجر و سنگ و پنجره ها و درهای چوبی و نیز نرده ها و محافظهای  پنجره ها و بعضا سقفها، فلز کاری است.

ترکیبی که علی الاصول بیشترین نقش را در این آرایش ساختمانی دارد، آجر است، اما :

1) به طور مشخص هر یک از مواد و مصالح به تناسب استفاده در جای خود قرار دارد و این ترکیب به معنی  مخلوط  نیست.

سنگها عمدتا در پایین و در نقش ازاره های بلند _ مخصوصا در ساختمانهای بزرگی دولتی _ و تا ارتفاع نزدیک به قد یک انسان ، علاوه بر درک درست در استفاده از آن، یادآور بناهای بزرگ گذشته سنتی نظیر مساجد است.

 2) نهضت عمران و آبادانی و ساخت وساز فراوان به همراه سرعت و سهولت در کار، استفاده از آجر در اولویت قرار داد.

به طوری که در مدت زمانی کوتاه بافت جدید آن دهه ها به شکلی موزون و هماهنگ دارای بناهای آجری به رنگهای زرد و قرمز شد و به شکلی وسیع نخست در بناهای اداری و سپس در بافت مسکونی و تجاری رایج گشت.

مهم ترین بناهای اداری نظیر ساختمان پست، دبیرستان البرز، مدارس انوشیروان و فیروز بهرام، سازمان ثبت اسناد، موزه ایران باستان و کتابخانه ملی در تهران و دارایی آمل از جمله جالب ترین آثار معماری این دوره هستند که به طور خالص از نمایی آجریی حتی در تزیینات بهره مند شدند.

استفاده فراوان  از آجر خود به خود تزیینات آجری نما را به همراه  آورد به گونه ای که میزان استفاده از تزییناتی نظیر کاشی را کاهش و بر تزیینات و ترکیبات آجری افزود.

معماری معاصر ایران در دوره پهلوی اول

مدرسه انوشیروان عادل (دادگر)

3) اگر چه ساختمانهای حکومتی دهه اول پهلوی غالبا نمایی آجری دارد و هنوز نشانه های معماری  سنتی را می توان در آنها یافت اما دهه دوم رویکرد به بناهایی است که از نمای سنگی و یا سیمانی شکل گرفته اند و ظاهر تاثیر گرفته از معماری غرب را می توان در آنها مشاهده نمود.

ساختمانهای ثبت اسناد، وزارت جنگ، پست، شهربانی، موزه ایران باستان، کتابخانه ملی و دانشسرا با ساخت اجری و بناهای وزارت دارایی، امور خارجه، بانک ملی و مجموعه  بناهای دانشگاه تهران، ساختمان سینگر در خیابان سعدی و … با نمایی سنگی و یا سیمانی دلایلی بر این گفته اند.

در واقع از یک منظر، دوران فعالیتهای باستان شناسی، بناهای ساخته شده از سنگ را تحت تاثیر اندیشه های باستانگرایانه و نگاه و برداشت مستقیم از معماری حجاری هخامنشیان قرار داد .                                 

4) بناهای دوره پهلوی اول در تاثیر از معماری غرب، کمترین و دیرترین بهره گیری را در تکنولوژی ساخت و سیستمهای ساختمانی داشته است.

هنگامی که در اروپا و آمریکا، کاربرد فلز بتون و سیستمهای نوین سازه ای مورد استفاده قرار می گرفت ساختمانهای این دوره در ایران هنوز به شیوه های سنتی و با خشت و آجر اجرا می شد.

تیر آهن اولین و شاید تنها ماده مورد استفاده در این دوره است که تنها برای پوشش سقفها  به کار گرفته شد.

می شود گفت که اسکلت فلزی تا پیش از 1320 در معدود بناهای این دوره مورد استفاده قرار گرفت و بتون  توانست در ساختمانهای سالهای آخر مورد بهره برداری قرار گیرد.

بنابراین این دوره از نظر اسکلت و سازه بیشتر مرتبط و یا متصل به دوره سنتی معماری است تا دوره مدرن و به کار گیری اندیشه نوخواهی و یا باستان گرایانه _ چه در نما و چه در پلان _ بدون تاثیر پذیری از ساخت و ساز نوین، معماری این دوره را به نوعی حجاری تبدیل کرده است.

ساخت و ساز در بعد از سالهای  1320  و به کارگیری اسکلت فلزی و بتون آرمه در دوره پهلوی  دوم نشان داد که بعضی از خصلتهای معماری دوره پهلوی اول ریشه در گذشته دارد.

5) استفاده از تیر آهن در ساختمانهای این دوره به گونه ای مرتبط با ساختمان راه آهن سراسری است.

ریلهای راه آهن علاوه بر تامین ساخت راه آهن، برای پوشش سقف بناها نیز به کار می رفته است.

از آن رو که تیر آهن مخصوص ساختمان سازی به طور جداگانه وارد نمی شده است ریلهای راه آهن تامین دو منظوره داشته است.

امروزه هنوز ساختمانهای قدیمی شهرهای اطراف راه آهن سراسری و حتی روستاهای مجاور آن ریلها را برای پوشش سقف در ساختمانهای خود دارند.

از نمونه های آن در تهران ساختمان الحاقی در عمارت مسعودیه است که در زمان رضا شاه ساخته شده است .

باید یاد آور شد که به طور کلی تکامل تدریجی و تحولات گوناگون و سریع در همه زمینه ها شامل ساختمان سازی _ و در اینجا نوع سازه ها _ نیز بوده است.

به عبارتی تغییرات در طول دوره نشان می دهد که در این زمینه  هم بایستی اوایل  دوره پهلوی  اول اواسط  آن و اواخر آن دوره را از یکدیگر  متمایز  ساخت و روند توسعه  فنی ساختمانها را در طی این مدت می توان مشاهده  کرد.

پکیج آموزش طراحی معماری ویژه ورود به بازار کار معماری

ت : نما

از آنجایی که اندیشه تمرکز گرا، سنت شکن تجدد طلب و مدرن و نیز دارای دیسیپلین نظامی در دوره 20 ساله  ظهور کرد،

ساختار دولت نیز به گونه ای شد که چنین تفکری را به اجرا در آورد.

بنابراین بیشترین ساختمان هایی که در این دوره ساخته شده بنا هایی حکومتی بودند که مظهر این نمایش شدند.

نماهای آثار معماری گویا ترین و بی بدیل ترین این مظاهر هستند.

و شاید بعد از دوره صفویه تنها حکومتی که توانست بهترین بهره برداری و درخشان ترین نتیجه را از این موضوع درجهت ابزار اندیشه هایش به دست آورد دولت پهلوی  اول بود.

فراوانی و تنوع بناهای دولتی بناچار بررسی اصلی پژوهش را متوجه این ساختمان ها می کند:

1) بالاتر قرار گرفتن ساختمان از سطح زمین و نیز نمایش آشکار آن در وسط و محل ورودی ساختمان تقریبا درتمامی بناهای دوره پهلوی اول مشاهده می گردد.

بر آمدن بنا از سطح زمین تعمدا و نه به علت وضعیت سایت علاوه بر اینکه یک اثر را نسبت به اطراف خود بهتر بیان می کند و آن را به طور شاخص از محیط اطرافش جدا می سازد، با ایجاد ارتفاعی کاذب والبته دل پذیر بر سیما و نمای آن ترکیب می نماید.

این تنوع روانی در فرم و فضا که باعث قطع تداوم یکنواخت بصری می گردد، از خصوصیات بناهای این دوره است.

به ویژه که این بنا ها عمدتا بعد از سلطنت رسیدن رضا شاه بنا گردید به صورتی فیزیکی و ملموس، تفوق و تفاخر بنا را در ذهن بیننده ایجاد می کند.

تمام بناهای شهربانی، شهرداری، بانکها و ساختمان های دولتی این دوره مظهر این نمایش ها هستند که در این میان مجموعه بناهای اولیه دانشگاه تهران ومیدان مشق (باغ ملی) بهترین نمونه ها هستند.

معماری معاصر ایران در دوره پهلوی اول

موزه ایران باستان

2) ورودی های بلند و ستون های مرتفع و کشیده در بناها اگر چه از یک نگاه به معماری دوره قدرت گرایی آلمان و آغاز قرن بیستم و از نگاه دیگر به عظمت و قدرت باستان گرایانه ایران کهن و تعبیری  نئوکلاسیک سیستم ایرانی نظر دارد ، هر چه باشد در پی اقتدار و عظمت است.

مقایسه بنا های آلمان هیتلری ایران هخامنشی و ایران رضا شاهی موید این شباهت شکلی و صوری است.

اما اینک که شوکت و اقتدار در کدام یک از آنها  به شکل راستین و یا به گونه ای کاذب بیان شده است شاید بهترین نشانه اش، ساختار حکومتی، اندیشه وعلم قدرت واقعی در هر کدام از آنها باشد.

آیا مقایسه ستونها و سر ستونهای تخت جمشید با همین عناصر در ساختمان بزرگ شهربانی و بانک ملی و بیشتر بناهای دولتی در شمال ایران و نیز تطبیق طاق کسری با ورودی موزه ایران باستان و نیز قیاس ساختمان ایستگاه راه آهن با نمای بناهای مشابه در آلمان تا چه حد  _ هم از نظر روانی و هم در مقیاس شکلی و ابعاد _ بیانگر واقعیت نهفته است .

3) نمای بناهای دوره رضا شاهی بیشترین استفاده را از نشانه ها و عناصر خطی _ عمودی برده است.

ستون ها و پنجره ها بیشترین نقش را در این کاربرد داشته اند تا بتوانند بر ایجاد حس ابهت و شکوه بنا در بیننده بیافزاید.

بر خلاف این حرکت عمودی، خود بناها هستند که در جهت افقی کشیدگی دارند و به گونه ای سنگین حجیم بر زمین نشسته اند، تلفیقی از این عناصر خطی افقی و عمودی در نمای ساختمان ها تصوری از تکرار غیر یکنواخت را دارد.

حضور ساختمان به دلیل طویل بودن برای ناظری که از جلوی این بنا حرکت می کند به زودی تمام نمی پذیرد.

این پدیده همراه با استفاده از نشانه های تاریخی معماری، دوام، بقا و استمراری پایدار را القا می کند که در مقام قیاس برای شهروندی که پیشینه بناهای کوچک پیوسته ای و سست معماری دوره قاجار ( تنها از این نظر ) را دیده است، تشدید کننده و موثر است.

در ساختمان های وزارت دارایی خارجه، بانک ملی ، ایستگاه راه آهن و نظایر آن در تهران و شهرستان ها فعالیت های عمرانی مثل پل ورسک و تونل کندوان، این نو آوری کاملا مشهود است و درست در راهی قدم گذاشته است که نفی دوره بیش از حد خود باشد.

ث : پنجره و بالکن

پنجره ها، به معنای آن چه که توسط معماری دولتی و سپس مردمی در منظر عمومی قرا گرفت در دوره پهلوی اول ظهور پیدا کرد.

قبل از این زمان، بنا به فرهنگ و نگرش اجتماعی و نیز خواست و تمایل طولانی به یک معماری درون گرا بناهای عمده شهرهای ایران _ خارج از وضعیت اقلیمی _ ارتباطی با کوچه و خیابان به جز یک درب اصلی خانه نداشت.

از یک طرف شهر در معنای کلی آن شامل مسیر هایی با نام معبر ، گذر ، کوچه ، باغ و خیابان هایی بود که تنها دسترسی به پشت این دیوارهای بلند فقط درهای منازل بود و معنای پنجره در آن دوره ها باز شو یا روزنی بود که رو به داخل حیاط بزرگ مشجر خانه ها قرار داشت.

بنابراین حرمت در طراحی معماری ، کوچه ها و بنا ها به معنای دقیق باز تاب حرمت  اجتماعی در ساختار فرهنگی بود.

از طرف دیگر موضوع امنیت بود که اگر مبنای این اندیشه زمان های دورتر باشد، این عدم دید بصری و مانع فیزیکی ناشی از امنیت بود که همانگونه  شهر ها دارای برج و بارو  و قلاع بودند، در مقیاسی کوچکتر دیوار بلند خانه ها و عدم وجود پنجره ها مصداقی برای این موضوع بود.

بنابراین از این دیدگاه می توان گفت که امنیت در طراحی معماری بناها، از شهرگرفته تا کوچکترین واحد آن یعنی خانه بازتاب امنیت اجتماعی _ چه مالی و چه جانی _ بود.

در دوره قاجار با امکانات نسبی برای امنیت خانه ها نه جاده ها و شهرها می توان این حراست و حفاظت مشهود در طراحی خانه ها ساختمان های عمومی را بیشتر متوجه حرمت اجتماعی _ فرهنگی دانست تا امنیت.

در این دوره ایجاد امنیت از طرف حکومتی که بنیان نظامی و انتظامی داشت آن میزان باقیمانده رفتار قدیمی امنیت، تنها در خانه به کلی از میان رفت و شهر با همه بنا ها و فضاهایش به خانه بزرگتر و با اعضای بیشتر تبدیل شد که مفهوم جدیدی از حریم را تعریف می کرد.

از جانب دیگر حرمت اجتماعی و حفاظت از محارم در قالب جدید نگرشهای فرهنگی حکومت به شکلی نوین متظاهر شد .

در این مسیر همه عوامل دیگر نظیر نگاه مقلدانه به توسعه غرب ، پدیده های  نظام نوین جهانی و بازتاب معماری و شهر سازی اروپا در این راستا قرار گرفت تا معماری درون گرایی ایران به یکباره  _ نخست در حوزه حکومتی و سپس در ساحت  عمومی _ به معماری برون گرا تبدیل گردد.

طبیعی بود که پنجره ها به همراه  ایوان ها که بیش از این به درون حیاط باز می شدند اینک با طرحهایی که ظوابط آن را نظام شهرسازی بلدیه  اجرا و نظارت می کرد به شکل پنجره های جدید و بعضا  همراه با بالکن  به کوچه و خیابان روی گرداند.

اکنون حریم خانه ها تبدیل به حریم کوچه ها و حریم محله شده بود.

« دراین دوره برای نخستین بار پنجره ها یکی پس از دیگری به روی کوچه و خیابان ها جدید الاحداث گشوده می شدند ، دیوارهای حیاط ها کوتاه تر می شوند و چون باز شدن پنجره ها به کوچه ها و خیابان ها حرمتی تازه به آنها می بخشد و برای نخستین بار از طریق پنجره ها راهی به درون خانه های خود می یابد از آرایش بیشتری برخوردار می شوند » .

بالکن نیز، که بیش از این کارکردی شاهانه داشت و بهترین نمونه آن ایوان کاخ عالی قاپو بود به عنوان یک پدیده کاملا وارداتی در این دوره به شدت در عملکرد خانه های شخصی و کاربرد اجتماعی قرار می گیرد.

در اینجا است که  معماری سنتی دقت ، سلیقه و ذوق بیشتری را در اجرای این عنصر جدید در معماری و شهرسازی به خرج می دهد.

پنجره های به جا مانده از آن دوره در خیابان های قدیمی بیانگر این تفکرات است که اولا  توجه به حریم خانه با ارتفاع مناسب پنجره از سطح کوچه و خیابان و یا عدم دید مستقیم هنوز پا برجا است و دیگر اینکه از آن نظر که پنجره ها نمایانگر معماری  و گویای شخصیت و هویت سازندگان آن ونیز جلوه و چشم انداز شهر محسوب می گردد .

محل آرایش ، نمایش و پرورش هنری می گردد معمار آن سعی دارد همان نگاهی را که به سردر ورودی خانه های قدیمی داشت در فضا سازی و جلوه گری این پنجره ها داشته باشد .

پنجره ها ، علاوه بر کاربرد چوب و شیشه در شکلی ساده و اجرایی طرح ، برای اولین بار فلز را در شکل نرده و محافظ به کار می گیرد ، به همین دلیل هماهنگ با نرده های بالکن ها فلز کاری با طرح و نقوش جدید _ که بیشتر منعکس کننده آثار فلزی قرن نوزدهم اروپا تا بر گرفته از نقوش قدیم و سنتی _ زیبنده بناها و نماهای شهر می گردد ، تاثیری که مستقیما از غرب می گیرد .

در یک بنا، نما پنجره ها ارتباط تنگاتنگ با یکدیگر دارند و در ساختمان های این دوره نظیر مجموعه میدان مشق ( وزارت دارایی ، دفاع ، شهربانی ، پست ، موزه ایران باستان ) ، بانک ملی و دانشگاه تهران ، همگی معرف دیدگاه تفاخر آمیز یا بلند گرایانه دارند ،

ساختمان هایی که هنوز جوابگوی فعالیت های وسیع و روز افزون آن هستند ارتفاع بلند بناهای این دو دهه درایجاد چنین پنجره های مرتفع که ماهیت آن را از ساختمان های مسکونی وعمومی جدا می کند و نقش ویژه ای داشت .

با مقاله معماری معاصر ایران در دوره پهلوی اول با ما همراه هستید.

ج : تزئینات

تزئینات بنا در دروه پهلوی اول ، همانند دیگر عناصر معماری ، شکل متفاوتی نسبت به گذشته پیدا کرد .

در دوره قاجار که هنوز بیشترین یادگار را از معماری سنتی در خود داشت اولین تغییرات به شکل غربی در حوزه عناصر صوری ، ظاهری و تزئینی بنا پدیدار گشت .

به غیر از بناهای حکومتی که پایگاه اولین  تغییرات در دوره قاجاریه است،

خانه های مسکونی عهد قجر در تهران و شهرستان های متعدد و مشخص از کاربرد تاثیرات تزیینی غرب در معماری ایرانی این دوره است ،

تغییراتی که به طور مستقیم ، نظیر گچبریها ، نقاشی دیوار و سقف و قوسهای نیم دایره های دهانه ها و یا به طور غیر مستقیم و ترکیب شده با فضای معماری ایرانی  آینه کاری و تزیینات در و پنجره یا شیشه های رنگی پدیدار گشت .

اما تزیینات دوره پهلوی اول متاثر از چندین عامل بود .

1) استفاده از آجر در بنا به دلیل سرعت و سهولت باعث گردید که تزیینات آجری نیز نقش بیشتر و تازه تری پیدا کند .

ساختمان هایی نظیر کتابخانه ملی و موزه ایران باستان اگر چه در به کارگیری عناصر معماری از عهد باستان مدد گرفته اند ولی تزیینات آجری آن یاد آور نسبی از نقوش آجری دوران پیش از صفویه و دوران پیش از  استفاده غالب از کاشی کاری  است .

تزیینات حصیری شکل و پس و پیش آمدگیها  در آجر چینی این بناها علاوه بر سا یه روشنهای متنوع بر دیواره های صاف و ساده آن ، ترکیبی جدید از تزیین شرقی بر نمای تازه و بعضا غربی بنا هاست .

2) معماری این دوره در استفاده بجا از تزیینات _ هر چند ساده ، مختصر و متحول شده _ هنوز نگاه در گذشته دارد .

این بناها اعم از دولتی و مردمی سر در ورودیها ، نبشها ، پخها ، لبه ها و انتهای فوقانی بناها ، حاشیه و بالای پنجره ها را بدون توجه رها نکرد ،

و با تزییناتی که گاه الگو در معماری باستانی دارد  و گاه نگاه  غرب گرایانه و یا مدرن دارد.

و نیز بعضا مبتنی  بر تزیینات دوره اسلامی  است از آن فضا استفاده کرد .

نمای بنا هر چند مختصر و کوچک ، اشاره به اندیشه های متفاوت و گوناگون سازندگان عهد خود می کند.

درآن آثار ، تزیینات  آجری ، سنگی کاشی و فلزی به تناسب زمان و مکان استفاده از آن همگی وجود دارند،

و به درستی نمی توان دوره بیست ساله  را به طور مشخص در سیطره  یک نوع آرایش تزیینی خاص دانست.

تنوع سبکی در تزیینات  به همان اندازه وجود دارد که تنوع در مصالح .

به طور تقریبی تمام بناها ی این دوره در تهران و شهرستان ها دارای یک چنین تزییناتی است .

3) اتفاق تازه در این دوره رویکرد به عناصر حجمی و مجسمه سازی است که باز نگاه دوگانه باستانی و غربی به خوبی قابل تشخیص است .

تا پیش از این دوره به جهت نکوهش تندیسها _ به ویژه تندیسهای انسانی _ گرایش به تزیینات در قالب تصاویر دو بعدی و ملهم از تعابیر مذهبی و تفاسیر عرفانی بود که با نام نقوش اسلیمی و هندسی آرایش دهنده بنا بود.

مساجد به سبب  جایگاه ممتاز آن نقشی ویژه در به کار گیری این نگاره ها و به تعبیر امروز گرافیک ایرانی _ اسلامی داشتند .

دولت  قاجار نخستین بدعت گذار در استفاده از نقاشی به جای نقوش شد.

زمانی که عهد قاجار به پایان خود نزدیک می شد کاربرد نقش اسلیمی _ چه در طرح و رنگ و چه در نقش و میزان  استفاده رو به کاهش نهاد و از غنای آن کاسته شد.

حال دولت مدرن پهلوی با اندیشه غربی _ باستانی و زمینه تجدد خواهی مانعی نداشت که استفاده از تندیسهای باستانی و یا مجسمه های غربی را مذموم بداند.

بنابراین در کنار استفاده از نقوش نظیر فروهر و لوتوس و ستونها ونقوش حجاری هخامنشی و بکارگیری  وسیع از تمامی عناصر باستانی ، با ساختن  مجسمه ها در وسط میادین  ویا حجاریها مشابه غربی نظیر ساختمان دادگستری و بانک ملی و … عملا اتفاق تازه ای در نمایش دکوراتیو بنا ها رخ داد.

چ : خیابان

خیابان، پیش از دوره پهلوی اول، به ندرت ولی کاملا با مفهوم محیط ایرانی احداث شده بود.

در دوره صفوی پیدایش خیابان چهار باغ مسیری اصلی در طراحی شهری بود که آمیختگی آن با مفهوم باغ پدیده منحصر به فردی را ایجاد کرد.

از آن پس هر خیابانی که در پایتخت به وجود آمد، آرام آرام رنگ شهر سازی  غربی به خود گرفت .

پیش از این ، مفهوم خیابان در شهرهای سنتی ایران با عنوان معابر شامل راسته های اصلی ( بازار ) گذرهای اصلی با عملکرد های غالبا عبوری ، مسکونی و نسبتا  تجاری ، گذرهای فرعی بن بستها  بوده است و آنچه معنی خیابان داشته صرفا  عملکرد تفریحی و گردشی  را شامل می شده است که متاثر از باغهای ایرانی و مسیرهای گردشی داخل باغها بوده است .

در دوره قاجار سبک شهر سازی در تهران که قابل انطباق با اواخر دوره نئوکلاسیک و تفکرات اولیه شهر سازان می باشد.

در شرایطی که خیابان سبک نئوکلاسیک  اروپا متاثر از انقلاب صنعتی  و شکل گیری اقتصاد  کارخانه ای است ،

حکومت قاجاریه که در وضعیت اتقصادی _ کارگاهی  متوقف شده بدون فراهم شدن زمینه های اقتصادی اجتماعی لازم به تقلید از خیابان های اواخر نئوکلاسی سیسم می نماید .

بنابراین خیابان کشی در معماری خیابانی در آغاز سده بیستم جدای از آنکه بتواند مفهوم خیابان ایرانی نظیر چهار باغ را الگوی خود قرار دهد آن شیوه هوسمانی را در پیش گرفت ،

که در نیمه دوم قرن نوزدهم در فرانسه شکل و در اروپا شروع شده بود و شهر جدید همچون تهران اکنون به معنی خط وسیع عریض مستقیم و یکنواخت و بدون توجه به محیط و ویژگیهای اقتصادی فرهنگی اجتماعی و کالبدی در طول و عرض آن در آمد .

خیابان به عنوان مکانی برای آمد و شد داد و ستد کسب و کار  ونیز گردش شد،

که هویت و موجودیت خود را در ایران به طور عمده در دوره بیست ساله به دست آورد.

در این زمان بود که معماری خیابان که متاثر از نوعی برون گرایی در معماری بود به شهر سازی تبدیل شد و بدنه خیابان ها شامل نماهایی با ردیف دکان ها و مغازه ها در کنار پیاده روها و در طبقات شکل گرفت و شروع به رشد کرد .

به دستور رضا شاه چهره لاله زار دگرگون شد.

طاق نماهای دو طرف خیابان تخریب و جاری آن را به ساختمانهای دو طبقه گرفت و مالکان دو طرف خیابان موظف شدند که حداقل نمای دو طبقه را بسازند و مانند یک ساختمان کامل در آن درب و پنجره تعبیه کنند.

هر چند خیابان در دوران مختلف تعاریف گوناگونی داشته اما بزرگ ترین ویژگی خیابان ارتباط دهندگی آن بوده است.

از این نظر ایجاد خیابانها باعث  تسهیل دسترسی ساکنان محلات مسکونی و دسترسی مناسب تر به واحدهای تولیدی خدماتی و تجهیزات عمومی شهری شد.

ضمن اینکه روانی و تسهیل در حمل و نقل  و استفاده بهتر از خدمات شهری را همراه داشت .

اما همین خیابانها در تداوم شکل گیری خود باعث از بین بردن توازن سیمای شهر، از هم گسیختگی بافتهای شهری و توجه صرف و یا بیشتر به دسترسی سواره شد.

علاوه بر آن احداث این خیابان ها با شروع طرحهای هادی و در آغاز و طرحهای جامع در سالهای بعدی هویتی تازه و غریب به شهر داد و پیوند اجتماعی مردم را به ویژه در محلات قدیمی از هم گسسته کرد.

این خیابان کشیها مدرن به سرعت بعد از پایتخت در شهرهای دیگر با شکاف در دل بافتهای قدیم ادامه پیدا کرد.

شهر های همدان و سمنان و سپس اصفهان و یزد و کاشان و نیز شیراز دچار همان خیابان کشیهای مشابه و ناشی از اندیشه عملکردی اولیه در دوران شهر سازی مدرن گشتند.

ح : نمادهای جدید شهری

معماری برون گرای دوره بیست ساله _ منطبق بر اندیشه های نوین _ پیوندی تازه را با شهر سازی به وجود آورد و این تغییرات باعث گشت که نمادهای جدیدی در سیمای شهر ظهور کند .

قبل از این نمادهای شهری بیش از آنکه محصول کالبد و فصای شهر سازی باشند پدید آمده از آثار و عناصر معماری بودند .

اگر میدان نقش جهان اصفهان مستثنی قرار بگیرد بزرگ ترین نماد شهری در گذشته بازار شهر بود والبته که این نماد اقتصادی _اجتماعی و شاخص فعالیت ، جمعیت و ثروت یک شهر ، فارغ از بیان یک نماد سمبلیک بود .

از آن طرف برجسته ترین ومهم ترین آثار معماری دوره های پیشین همچون مناره ها ، گنبد ها به طور کلی مساجد _ به ویژه مسجد جامع شهر _ به همراه کاخها ، دروازه ها ، میلها و یا قلعه ها همگی به جهت اهمیت و یا به دلیل بزرگی اندازه ، شاخص ترین نمادهای شهر به حساب می آمدند.

دوره رضا شاه ، آغازگر تغییر در این نمادها شد و علاوه بر این که نمادهای شهری در معماری متفاوت با گذشته شدند و به نمادهای گذشته مسمبلهای جدیدی افزودند عرصه شهرسازی نمادهای نوینی را درشهر ارائه کرد .

معماری ساختمانهای جدیدی همچون دانشگاه ها بانکها وزارتخانه ها و یا کارخانه ها معرف شخصیت و هویت تازه یک شهر شدند .

نمادهایی که دیگر قبل از  آنکه معرف فرهنگ دین و روابط کهن اجتماعی باشند سمبل تمدن جدید تولید سرمایه  و نگرشهای مدرنیستی بودند .

در شهرسازی نمادهای تازه ای حاصل شد و شاخص ترین آنها ، خیابان با تمام نمایشها منظرها وفعالیتهای آن بود .

خیابان لاله زار در اواخر قاجار و شکل نوین همین خیابان در عصر پهلوی به همراه خیابان های تازه تاسیس شاه رضا، فردوسی، امیریه و حافظ نمادهای تازه در این عرصه شدند تا شکل جدیدی برای بازار سنتی (و صرفا اقتصادی گذشته) باشند.

معماری معاصر ایران در دوره پهلوی اول

ساختمان وزارت امور خارجه

تنوع سبکهای معماری

دوره بیست ساله معماری از سال 1300 تا 1320 به دلیل تنوع سبکهای گوناگون در معماری پدیده ای جاذب برای تحقیق است .

از یک طرف کوتاه بودن زمان این دوره که برای ایجاد حتی یک سبک  معماری تعجب بر انگیز است و از طرف دیگر به خاطر تنوع شیوه ای متعدد پدید آمده که هرکدام  انگیزه ای خاص دارد و حاصل نگرشهایی مختلف وحتی مغایر یکدیگر بوده اند، قابل توجه و تعمق است .

بدون شک فراوانی و تعدد بناهای ایجاد شده در این مدت و اینک برای به تحلیل در آوردن  و طبقه بندی هر کدام به اندازه کافی بنا ساخته شده اند دسته بندی بناهای مذکور را ممکن و قابل قیاس می سازد و نمی توان تصور نمود که هریک از آنها اتفاقی و یا بی دلیل بر پا شده است .

پیش از ارائه  دسته بندی  سبکی این دوره اشاره می شود که :

1.در این دوره در اکثر مراکز استانها ساختمانهای نوینی _ هم از نظر عملکرد و هم از نظر فرم ساخته شدند که بیشتر این بناها شامل ساختمانهای  شهرداری ، شهربانی فرمانداری ، دارایی ، پست و نیز چندین بیمارستان ، دبیرستان و یا دبستان بزرگ هستند.

این نظام متمرکز سبکی که برای اولین بار در تاریخ معماری ایران صورت می گیرد به خوبی مشهود است.

اما در پایتخت این قاعده از نظر کمیت و کیفیت متفاوت بود.

در تهران به دلیل وجود وزارتخانه ها  ، ادارات مرکزی ، سازمانها و نهادهای ملی و نهایتا به علت وجود بناهای پایتختی نظیر کاخ ، بانک ، اولین دانشگاه بزرگ کشوری و همچنین بناهای اصلی نظامی ، مصداق شیوه ها بیشتر مجال بروز پیدا کرده است .

در این دوره برای اولین بار سبک شهر سازی متحد الشکل در تهران و شهرها صورت می گیرد.

دلیل آن دستورالعمل های واحد است .

در تهران خیابان های شاهرضا (انقلاب) ، شاه ( جمهوری ) ، امیریه ، سعدی ، بوذر  جمهوری ( 15خرداد ) فردوسی و حافظ جنوبی و … و در شهرستان ها از یک تا چند خیابان اصلی شهر در شیوه خاص معماری و شهرسازی این دوره قرا ر می گیرند که پیش از این سابقه ای نداشته اند .

در بعضی از شهرها علاوه بر روال طبیعی ساخت بناهای این دوره، به دلیل امکانات خاص و شرایط منطقه ای بعضی از بناهای این دوره شاخص بیشتری دارند .

کارخانه های متعدد اصفهان کاخهای پرشمار در گیلان و مازندران و هتلهای تازه تاسیس در شمال از این گونه هستند در صورتی که در بعضی از شهرها تقریبا هیچ گونه بنایی شاخص از این دوره وجود ندارد .

میدان مشق تهران ( باغ ملی ) با وسعت زیاد که یادگار دوره قاجار است از موقعیت مناسبی برای مرکزیت دولتی برخوردار می گردد .

درسال 1306 نقشه جامعی برای این میدان تهیه گردید که به نام باغ ملی _ به دلیل وجود سر در باغ ملی _ خوانده شد.

شالم بلدیه ، محل نمایش سینما ورزش بود.

لیکن پس از چندی با توجه به نیازهای موجود و نزدیکی این محل به میدان توپ خانه، ارگ سلطنتی و کاخ مرمر که در ابتدای سلطنت رضا شاه ساخته شده بود مجموعه ای از ساختمانهای اداری و نظامی بنا گردید که همگی آنها هنوز مورد استفاده قرار می گیرند .

این مجموعه شامل ساختمان های پست، کاخ شهربانی، ثبت احوال، وزارت خارجه، باشگاه افسران، موزه ایران باستان، کتابخانه ملی، وزارت جنگ (دفاع) و هنرستان عالی دختران است.

بعد از مجموعه های قدیمی و کهن نقش جهان اصفهان، گنجعلیخان کرمان، کریمخان شیراز، امیر چخماق و یا مجموعه مارکار در یزد و دیگر مجموعه های شهرهای ایران مجموعه میدان مشق رضا شاهی تهران یکی از بزرگترین مجموعه هایی است که از دوره معاصر به آنها افزوده شده است .

اما تنوع سبکی دوره بیست ساله بر اساس نگرشهای متفاوت این دوره چنین اند:

الف : سبک معماری سنتی

جمعی ازآثار معماری معاصر ایران در دوره پهلوی اول _ به ویژه آنهایی که در دهه اول حکومت بنا گردید _ بناهایی بودند که متاثر از معماری سنتی و پیشینه اسلامی ساخته شدند ،

چرا که باید در نظر داشت که حرکت ساختاری  حکومت از دین دوستی در دهه اول به دین گریزی و در نهایت مذهب ستیزی در دهه دوم  بالتبع در معماری تاثیر گذاشت و از معماری ای که ظاهری سنتی و اسلامی داشت دوری کرد ، این بناها به دو گونه قابل بررسی و شناسایی هستند :

اول :

بناهایی که به طور سنتی کارکرد آنها از قبل وجود داشت و غالبا شامل بناهای عمومی ، مساجد  مدارس ،علمیه ، اماکن متبرکه  وبعضا خانه ها می شدند و از آن رو که در ساخت آنها اقتدار دولت مرکزی کمترین دخالتی را نداشت و عموما ساختمانهای تاسیس یافته بر اثر فعالیت های مردمی و اجتماعی بودند.

می توان گفت که دوره جدید تقریبا هیچ گونه تاثیری در روند تاریخی_ سنتی آن نداشته است .

دوم :

این بناها در دوره جدید و مبتنی بر عملکردهای تازه و یا تغییر شکل یافته احداث شدند و علاوه بر اینکه زمینه های استفاده از معماری سنتی در آنها  آشکار است می توان به خوبی جای پای تاثیرات تازه ومدرن را در آنها مشاهده کرد .

دبیرستان البرز تهران ، دانشکده  افسری ، ساختمان پست ، ساختمان ثبت اسناد و بسیاری از بناهای کوچک و عمومی محدوده خیابانهای اصلی آن زمان نمونه های آن هستند .

اما عناصر برگرفته از معماری سنتی در این بناها علاوه بر اینکه  متفاوت است میزان کم و زیاد هم دارد ، به طور مثال دبیرستان البرز بیشتر از ساختمان های پست تحت تاثیر ملهمات سنتی قرار دارد و این را علاوه بر نما در پلان و حتی شیوه ساخت آن می توان ملاحظه نمود .

به طور کلی در این دسته دوم ، بناها بیشتر تاثیرات ظاهری و نمایی از دوره اسلامی دارند تا فضایی و یا عملکردی .

ب : سبک معماری باستانی

این نوع  نگرش در به کارگیری معماری باستانی، بیش از آنکه اندیشه تکوین یافته در خود ایران و توسط زمامداران یا معماران وقت باشد با اندک زمانی تاخیر، همگام و الهام گرفته از توجه و نگرشی بود که در غرب و در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم در معماری باستان گرایانه اروپایی رخ داد .

طبیعی بود که ذوق و سرشت رمانتیک گونه ایرانیان هم به گذشته باستانی خود _ همچون اروپاییان _ مورد توجه قرارگیرد .

اما تنوع این سبک در غرب که گاه با نام رمانتی سیسم ملی وگاه به صورت نئوکلاسی سیسم یا نئوگوتیک مورد توجه قرار گرفت با ورود به ایران به دو شکل کاملا متفاوت طوری مورد توجه و استفاده قرار گرفت که حتی می توان از هر کدام به عنوان شیوه ای مستقل یاد کرد :

اول شیوه باستان گرایی اروپایی :

این نگرش منطبق بر آثار مشابه اروپایی منجر به استفاده مستقیم از سبک های یاد شده گردید ، ساختمان بزرگ و تخریب یافته تلگرافخانه در میدان توپخانه ( محل فعلی ساختمان مخابرات ) و بنای هشت گنبدان میدان حسن آباد و میدان  مخبر الدوله تهران ، بانک تجارت ( بازرگانی سابق ) در اصفهان و … گونه های سبکی اشاره شد در استفاده مستقیم و به کار گیری  بی بدیل عناصر معماری باستان گرایانه اروپاست .

دوم شیوه باستان گرایی ایرانی :

در این شیوه ، نمادهای باستانی ایرانی بر مبنای تفکری نئوناسیونالیستی و ملی گرایانه به نوع معماری پیش از ظهور اسلام و به دو گونه معماری هخامنشیان و ساسانیان توجه می دارد،

و غالبا برای بناهای دولتی و حکومتی به کار گرفته می شود.

مرکزیت ایجاد این بناها مجموعه آثار میدان مشق و خیابان فردوسی درتهران می شود.

سپس در شهرستانها به ویژه شهرهای شمالی کشور به گونه ای متعدد مورد استفاده قرار می گیرد .

پیدایش این سبک منتج به احساسات برانگیخته ملی و ترویج هویت از دست رفته قلمداد می گردد،

و در به کارگیری عناصر معماری باستانی در شکل و اندازه ای کاملا تقلیدی و بازسازی شده تمام کوشش به کار گرفته می شود .

آثار بیان کننده این شیوه، ساختمان شهربانی کل کشور برگفته از ستونها ،سرستونها ، ایوان ، حجاریها و تا حدودی پلکانهای دوره هخامنشی ، همچنین ساختمان شهربانی در بند ، دبیرستان ، انوشیروان، دبیرستان فیروز بهرام ساختمان فرش ونیز بنای بزرگ و پرعنصر بانک ملی در تهران و بسیاری از بناهای دولتی در شمال ایران همگی برگرفته از معماری تخت جمشید هخامنشی هستند.

در دو ساختمان شهربانی و بانک ملی حتی در طرح و ساخت کنگره های لب بام و نقش لوتوسهای حجاری شده به طور مستقیم و با دقت و ظرافت از دوره هخامنشیان برداشت شده است .

از بناهای دیگر ، ساختمان وزارت خارجه که از نظر حجم  ساختمانی و پنجره ها ملهم از بنای  کعبه زرتشت در نقش رستم ، موزه ایران باستان که نمایش تازه ای از طاق کسرای دوره ساسانیان وبنای آرامگاه فردوسی که اقتباس از آرامگاه کورش هستند.

همچنین در بناهای متعدد در خیابان های اطراف مجموعه میدان مشق که در حوزه ساختمانهای شخصی و یا عمومی قرار می گیرند دست کم در تزینات بنا از سبک باستانی بسیار استفاده شده است .

پ : سبک معماری مدرن

این گروه از بناها که می توان گفت بیشترین موارد را از نظر تعداد داراست افزون بر اینکه حیطه ساختمانهای دولتی را در بر می گیرد،

تعداد زیادی از ساختمانهای بزرگ غیر دولتی نیز به این گونه ساخته شدند .

این شیوه همانند شیوه های گفته شده قبلی از نظر موضوع سبکی به دو دسته متمایز تقسیم می گردند :

اول :

این شیوه از بناها به گونه ای عمده در حوزه بناهای حکومتی مورد استفاده قرار گرفت .

از آن جهت که بیان اکسپرسیونیستی این بناها ملهم از شیوه معماری اکسپرسیونیستی اروپا به شکلی آشکار آرمان گونه بود .

حضور مهندسان و متخصصین آلمانی در ایران و پیوندهای نزدیک ایران و آلمان در این دو دهه و همچنین آرمانهای مشابهی که در جهت بازیابی عظمت گذشته در اندیشه حاکمیت وقت در این دو کشور وجود داشت تشابه و یا اقتباس ساختمانهای این دوره را ایجاد کرد .

برترین اصولهای فکری مستتر در این بناها تقارن شدید یا تمرکز و خودنمایی بنا در وسط آن،

به کارگیری ستونهای متعدد و بلند به ویژه در محل ورودی آن و نمای ریتمیک  با ارتفاع یکسان در طول بنا،

همگی ظاهری با شکوه مرتفع و ایجاد احساسی سنگین  قدرتمند  و متوازن را تبیین می کند.

ساختمان  راه آهن تهران مجموعه پنج دانشکده اولیه دانشگاه تهران، بنای دادگستری تهران ، ساختمان سینگر در خیابان سعدی  و بهداری سابق در میدان ارگ تهران نمونه های روشن از این نگرش است .

دوم :

این شیوه از بناهای سبک غربی نیز ویژگیهای خاص خود را دارند.

در واقع  می توان گفت تشابه عناصر معماری در این دو  گروه  بیشتر است  تا تفاوت آنها.

گروه دوم این سبک تقارن کاهش یافته و در بعضی موارد عدم تقارن  همراه با تزیینات  و فرمهای دکوراتیو بیشتر و استفاده معمارانه و حساب شده در نبشها  که عموما  دارای شکل منحنی  هستند .

ویژگیهای متفاوت خود را با گروه  اول که تقارن شدید، سادگی  همراه با عظمت و منفرد بودن از خصوصیات آنها بود ، مجزا  می کند .

این دسته از بناها  که ادامه ساخت آنها بیشتر در دهه بیست و سالهای بعد از سقوط  رضا شاه  ادامه پیدا کرد بیشترین بناهای چندین خیابان اصلی آن دوره  را در بر گرفته است .

بیشتر بناهای خیابان  انقلاب ، میدان و خیابان فردوسی ، لاله زار ، سعدی ، حافظ از این گونه اند.

از نگاه بعضی این تکنولوژی دوره پهلوی اول بود که تاثیر فراوانی در ساخت و ساز و نیز معماری ما گذاشت.

زمان سلطنت رضا شاه توجه خیلی زیادی شده بود که معماری ما صاحب بیان و تکنولوژی  زمان خودش باشد.

او عواملی را به این مملکت آورد که تکنولوژی معماری ما را عوض کرد.

درایران تا آن زمان ، بتون آرمه وجود نداشت.

تمام راه آهن سرتاسری ایران به وسیله مهندسین آلمانی یا خارجی دیگر ساخته شد.

چون که برای ما ایرانیها ساختنش  میسر نبود و فن اش را نمی دانستیم .

وقتی که یک چنین تحولی در تکنولوژی به یک کشور وارد می شود ساکنان آن تحت تاثیر قرار می گیرند.

تکنولوژی یعنی بیان ساده تر یک فکر .

وقتی این تحول به ایران آمد شاید ما آماده پذیرفتنش نبودیم ولی پذیرفتیم و سعی کردیم از آن الهام بگیریم .

اما زمان برای جذب و استفاده از تکنولوژی تازه کافی نبود .

نتیجه این شد که معماری گذشته خود را که در آن از آجر استفاده می شد و ساختمانهایش با دست ساخته می شد از دست دادیم و به جایش آن تکنولوژی را هم درست نگرفتیم .

اما در جمع بندی و تکمیل این تقسیم بندی سبکی  برای معماری دوره پهلوی  اول باید متذکر گشت که :

1. تقریبا هیچ یک از بناهای این دوره از نظر موضوعات معماری و ساختمانی نظیر پلان نما مصالح و … به طور کامل منطبق و یا پیرو سبکهای یاد  شده نیستند.

در واقع هر سبک از این بناها بعضی کمتر و گاهی بیشتر دارای یک یا چند ویژگی از یک یا چند سبک و شیوه مختلف است و به نوعی تلفیق یا التقاط شیوه ها مشاهده می گردد که عمده ترین دلیل آن فشردگی دوره و تعدد بناهاست .

2. در این سه سبک که هر کدام دارای دو شیوه متمایز هستند ملاحظه می گردد که شیوه اول هر کدام از سبکها نخست با بهره گیری ازمعماری  سنتی ( در سبک اول ) و بر گرفته از اندیشه معماری غرب ( در سبک دوم ) شکل گرفته اند.

به عبارتی یک نوع معماری عاریتی هستند .

اما شیوه دوم هر یک از سبکها به گونه ای تلفیقی و یا اقتباسی توانسته است شکلی ازمعماری را به جا گذارد که هر کدام را می توان مختص  دوره رضا شاهی  دانست .

از این  میان گویا ترین نمونه و مصداق معماری رضا شاهی که اندیشه شکل گرفته در این دوره است شیوه دوم از سبک  دوم و یا همان سبک ملی است که با پشتوانه معماری باستانی امروزی از اواسط دهه اول آغاز و پس از 1320 به پایان رسید .

به پایان مقاله معماری معاصر ایران در دوره پهلوی اول رسیدیم.

در مقاله بعدی به بررسی معماری معاصر ایران در دوره پهلوی دوم می پردازیم.

همچنین در قسمت اول همین مقاله به بررسی معماری معاصر ایران در دوره قاجار پرداخته ایم.

پکیج آموزش طراحی معماری ویژه ورود به بازار کار معماری


مطالعه مطالب زیر به شما پیشنهاد می گردد:

ويژگي هاي معماري ايراني اسلامي-قسمت اول

آموزش حرفه ای اتوکد به صورت رایگان – قسمت اول

وارد کردن مختصات نقاط از اتوکد به اکسل